E so vei keda sa rogoca oti na ital­anoa kei Ma’afu, ena nona gole mai Tonga ki Viti. Ia, au vakabauta ni levu sara vei keda eda sega ni kila vinaka na kena italanoa ni nona a mai buli me matai ni Tui Lau.

Na veika kece ea vakayacora ko Ma’afu kei na talanoa e tabaki oqo, ea yaco ena dakuni kuila ni se bera ni soli ko Viti ki Peretania ena 1874, ki vua na Ranadi ko Vikatoria.

Ko Ma’afu na luvei Aleamotu’a, Tu’i Kanokupulu, ka sucu e Ton­gatapu mai Tonga ena yabaki 1816. Ena 1840 a qai vakawati vei Elenoa Ngataialupe, ka dua kina na luve­drau mai Nukualofa.

Ea mai vakalotutaki ira eso na vei­yanuyanu mai Lau ka me ra ciqo­ma na lotu Wesele. Ea mai caka­cakataki ira na Toga ena gauna oya me dua na nodra koro, ka sa yacana tiko nikua ko Sawana mai na tikina ko Lomaloma.

Ea dabe mai Lakeba na vale ni Bose Lawa, ka vakarewa na nona kuila roka vulavula kei na damu­damu ena levu sara na vanua mai Lau ena gauna ea veiliutaki kina.

Ea qai mai leqa ko Ma’afu ena Veverueri ni yabaki 1881 mai Lom­aloma, Vanuabalavu ka laki vaka­tikori na yagona ena koro turaga mai Tubou, ena yanuyanu ko Lake­ba. E toka oqori era na itukutuku nei Viliame Makasiale ena koro ko Sawana ena tikina ko Lomaloma mai Vanuabalavu.

Oi keimami na Toga keimami tiko e Viti ena gauna oqo e duidui na neimami i cabecabe mai, kau na tukuna ga e tolu ka macala vei au:

1) Ko ira na matai ka ra lako mai Toga ena lewa nei Tui Toga me ra mai ta waqa nei Tui Toga mai Lake­ba;

2) Ko ira era a kau Lotu mai ki Viti ka ra yaco mai ena yabaki e 1838;

3) Ko ira ka lako vata mai kei Ma’afu ena yabaki 1840.

Ai matai kei nai karua ni lakolako sa macala tu na nodra lakolako. Ai katolu ni lakolako e vakamacala kina oqo ko Makasiale.

Ena yabaki beka e 1840 se 1841, a biuti Toga kina ko Enele Ma’afu ka soko mai ki Lakeba vua na Tui Nayau ko Roko Taliai Tupou. E rau laki tiko vata ena nodrau sala ga vakaveiwekani. Ko Ma’afu e a caka­cakataki ira na wekana na Toga ka tu e Lau ena gauna koya.

Na gauna ka yaco mai kina ko Ma’afu sa qase sara ko Roko Taliai Tupou, ka sa mani mai nona liga i matau ko Ma’afu ena cakacaka kei na vakatau lewa.

Na itikotiko ni Turaga na Tui Lau mai na koro ko Lomaloma, mai Vanuabalavu. Veitaba: Laiseana Nasiga

SOLI KO VANUABALAVU VEI MA’AFU

E rau tiko mai Lakeba ka yaco yani ko Tuikilakila, na Tui Cakau, ni la’ki kere nona waqa vei Tui Nayau. E sega na waqa nei Tui Nayau, ka qai taroga ko Tuikilakila se nei cei na waqa ka toka e mata­sawa.

E mani tukuna ko Tui Nayau ni nei Ma’afu. Oti sa qai talatala ko Tui Cakau me lako mada yani vua ko Ma’afu. Ni yaco yani, sa kaya ko Tui Cakau, ‘a cava ko sega kina ni yaco mai me daru mai veirai Ma’afu’?

Sa qai mani kerea na waqa nei Ma’afu ko Tui Cakau ka solia vua. E rau sa mani soko vata sobu mai kei Tui Cakau ki Vanuabalavu, ka laki soli Vanuabalavu kina vei Ma’afu me nona, ka me dau laki kau kena vuaka kina vata kei na magimagi.

E soli tale vakarua ko Vanuaba­lavu mai Laucala, ka tukuna kina vei Ma’afu ko Tui Cakau, ke sa leqa ko Vanuabalavu ena vuaka me yaco sara yani ki Laucala.

Ai katolu ni soli nei Vanuaba­lavu e qai vakataudeitaka ko Ratu Raivalita nai sosomi kei Tuikilak­ila. Ai kava ni kena soli oya ena gauna sa volitaki Vanuabalavu oti kina vei Mr Henry ko Ratu Golea ni sa suka nai valu mai Wairiki.

Ea qai tukuni ki muri na kena itu­kutuku taucoko.

E tiko mai Lakeba ko Ma’afu ka ra yaco mai na Toga na laki vala ki Kaba mai Tailevu; e bau lako kina ko koya. Oti nai valu ka lesu tale yani ki Lakeba ko Ma’afu ka tiko kina. Era a laki vala talega ki Matuku ko Ma’afu ka mokuti ira mai keya ka kauti ira yani na bobu­la ki Lakeba vei Tui Nayau.

na vatu ni vakananumi ka toka ena taudaku ni yavu ni tikotiko nei Tui Lau e Lomaloma, mai Vanuabalavu. Veitaba: Laiseana Nasiga

IVALU MAI MOALA

Oti na vala oqo sa qai yaco tale yani vei Ma’afu ki Lakeba e dua nai vola mai vua nai Talatala mai Moala ka tukuna yani kina ni sa vakamai na nodratou vale ni lotu. Sa mani toka­ra e rua na waqa ko Ma’afu ka soko yani ki Moala. E laki kele taumada ki Totoya, ka koto voli kina e dua na waqa mai Kabara. Sa mani taura ko Ma’afu ka ratou soko vata yani ki Moala; e ra kele kina dua na koro sa lotu tu. E ra tiko bogi dua kina sa qai vakarota ko Ma’afu me ra sa viri bai ni valu; oti sa ra qai talai eso na yamata.

E ra lesu mai ka ra mai tukuna ni sa lako tiko yani na mataivalu ni Moala. Sara mai vala yani ka ra moku na turaga ni Moala, ia e na mataka cake e ra sa qai laki soro ka rau kau vakavesu ko Joji kei Koroi­toa. Tekivu mai e keya me sa qali e na ruku ni lewa vakatoga ko Moala kei Totoya.

E tiko mai Lakeba ko Ma’afu ka lako e nai valu ki Solevu, Bua, ki Wainikupolu mai Cakaudrove, ka vaka kina Colo mai Vitilevu, e nai valu ni Tuka.

na vatu ni vakananumi ka toka ena taudaku ni yavu ni tikotiko nei Tui Lau e Lomaloma, mai Vanuabalavu. Veitaba: Laiseana Nasiga

NA LABA LEVU MAI LOMALOMA

E tiko mai Lakeba ko Ma’afu ka yaco yani vua nai vola nei Mataiasi Vave, nai talatala iTaukei e Lom­aloma, me mai raica na laba levu ka caka e Lomaloma.

Nai vola oqo ea kauta ko Tu Luke ena dua na camakau ni Levuka mai Lakeba, ka soko mai kina ko Pita Levu, ni mai volitaki kuro vakaviti ena tete me kauta ki Lakeba.

Na laba oqo a vuna ni didivaka ko Tu Keba na nona kana vonu tiko ko Ratu Tomasi ka sega ni solia e dua na kena. E mani qai kauta e dua na tabua ki Mualevu me mai moku ko Tu Tomasi kei ira na nona mai Qala.

Ko Tu Keba ga ka kauti ira mai ena bogi. Era moku ko Qala ka ra se na kena vo ki Susui, ka ra kerea vei Mataiasi me tukutuku ki Lakeba me ra mai vukei. Ni yaco yani nai vola koya vei Ma’afu era vakarau sara na nona mataivalu ka ra soko mai ki Vanuabalavu ka ra kele tau­mada ki Susui. E laki taqa e keya nai valu sa ratou qai taya yani na qele ko Tu Sefanaia, Tu Mafoa, Tu Luke, Tu Apete, Mataniniu kei ira tale eso ka ra laki soro vei Ma’afu ka kerea vua, ke rawati Mualevu me nona na qele kei na tamata e Lo­maloma.

Na qele ka ta oqo e bulu koto e daidai mai Lotoa ka tei toka e de­lana e dua na vuni cau.

lusiana.tuimaisala@fijisun.com.fj