Vakarewa na kuila nei Bolatagane e Viti ena ika10 ni Okotova, 1874.

NA BUBULUI

Au sa bubului dina sara ena mata ni Kalou niu na dei ka dina ena yavu ni vakavulewa ni matanitu o Viti, me sa na yavu ni noqu liutaka na vanua kei ira na lewena.

Tabaki ena 30 ni Seviteba, 1871.

Sa qai sainitaka na Vunivalu ena: CAKOBAU, R. (Na “R” na ivakale­kaleka ni Rex, na vosa vakalatina kena ibalebale na Tui.)

Ratou qai vakadinadinataka na nona bubului kei na nona sainitaka o iratou oqo: J Breheret, Bete ni Lotu Katolika (Patere Ioane Batita, dua vei rau na bete rau a vakacabe lotu mai Lakeba ena 1844), Joseph Nettleton, iTalatala ni Lotu Wesele, W Floyd, Bete ni Lotu Jaji (koya a tauyavutaka na Lotu Jaji mai Lev­uka), kei Marika Toroca (turaga ni Bau), Ratu Ilaijia (Varani, Rokotui Viwa), kei Samisoni.

Eso talega na turaga vakailesilesi ni matanitu qo era a vosa bubului mera na vakarorogo vua na tui.

A  va qo na nodra vosa:

“Keimami sa bubului e ke ni kei­mami na qarava vakadodonu na Tui Viti, keimami na valataka tale­ga ena yalodina na nona matanitu me yacova ni sa lewai me keimami sa vakacegu. Keimami na maro­roya na tui, a taqomaki koya vei ira na kena meca. Keimami na saga me sautu tu ga na vanua, me kua ni yaco na ca, ena levu ni neimami dui igu. Ni keimami sa na vakailesilesi, keimami na solia na yaloi keimami taucoko kei na neimami igu ena qaravi itavi.

Bubului, sainitaki ena 30 ni Sepiteba, 1871.

Na ivola ni bubului oqo eratou saini kina o Tevita Ului, Navolioni, Tui Bua, Ratu Kini, Qaranivalu, Tui Deuba, Tui Noco, Matanitobua, Tui Levuka, Tui Nakelo, Katoni­vere, kei GA Woods, JP.

SOLI KO VITI KI PERITANIA

A kaukaua sara na nodra saga na minisita ni matanitu o Viti kei na vica na vakailesilesi kaivalagi me sautu na vanua. Na leqa levu duad­ua ni levu na kaivalagi era sega ni tokona na matanitu, nira vinakata me vakamuri e Viti na itovo ni veil­iutaki mai valagi. E sega nira talei­taka na veiliutaki nei Ratu Cakob­au kei ira na turaga. A mani tubu kina e levu na leqa, ra sa qai dua­vata sara kina na turaga me soli na veiliutaki ni matanitu i Peritania.

E taba toka qori o Ratu Cakobau ena loma ni waqa na Wairarapa mai Levuka, Ovalau.
Veitaba: Digital Pasifik

Ena ika20 ni Maji 1874 era a bosea kina mai Nasova na soli kei Viti na tui kei ira na turaga e Viti, vata kei rau o Commodore Goodenough kei Mr Layard na kaunisela ni Perita­nia.

Nira sa vakadonuya na turaga me sa soli o Viti i Peritania sa qai vakarautaka na ivola ni soli o Misi Coseni. Era sa qai vodo yani ena drua nei Ratu Cakobau na Wiliame o Ratu Cakobau kei ira na turaga mera lako ina manua ni Peritania na HMS Pearl. Ni sa vodo yani e waqa o Ratu Cakobau, a qai vana vaka21 na dakai mera kidavaki koya kina.

Nira sa tiko kece e waqa sa qai wili na ivola ni Tui vei rau o Commo­dore Goodenough kei Mr Layard, va koto qo na lewe ni ivola:

Levuka, 21 ni Maji, 1874.

“Vei Commodore Goodenough kei kaunisela Layard, na turaga mata ni marama ranadi kei Peritania e Viti.

Keimami sa mai dikeva na tura­ga e Viti na nomuni ivola a kauta mai vei keimami o Misi Coseni ena ikarua ni siga ni vula o Janueri sa dromu. Au sa mai vakaraitaka oqo vei kemuni ni sa lomai keimami me soli na neimami matanitu vua na marama na ranadi kei Peritania, me dei tale tiko ga na itukutuku au a tukuna vei Misi Coseni me vaka­rautaka baleta na kerekere.

Oqo na levu ni noqu ivola.”

Sa qai sainitaka na vunivalu ena: CAKOBAU, R. Qai saini sara toka e ra o H Milne na vunivola.

Ni sa soli na ivola vei Commodore Goodenough a qai tukuna o Ratu Cakobau “Kevaka e sa ciqoma na marama ranadi na matanitu o Viti, me kila tiko ni keimami sa na nuitaka nira na lewai keimami na nona vakailesilesi ena veimaroroi kei na lewa dodonu.”

Ni sa kau na itukutuku ni soli kei Viti i Peritania, sa qai lesi mai o Sir Hercules Robinson na kovana mai Niusaucawelesi me mai qarava na kena cakacaka, me mai vakarewa­taka talega na kuila ni Peritania.

A yaco mai Levuka na turaga qo ena ika 23 ni Seviteba 1874, ratou sa tiko mai kina o Ratu Cakobau kei ira na turaga. Ni sa vakaraitaka vei ira o Sir Hercules Robinson na ka a talai mai kina, a siga va na nodra bosea tiko sa qai macala nira sa vakadonuya me soli o Viti.

Sa qai volai e dua na ivola vua na kovana, qai kau vua ena manua na HMS Pearl. A vaka koto qo na lewe ni vola:

“Vua na marama na ranadi kei Peritania. Keimami oqo, na Tui Viti kei ira na turaga bale e Viti, sa soli Viti ena yaloi keimami kece vua na marama levu dau veiciqomi na ra­nadi kei Peritania kei Ailadi, ka kei­mami sa vakabauta dina sara ni na liutaki Viti vakadodonu ena loloma me tubu kina na sautu.

Keimami kerea tale ga vua na ko­vana na nomuni talai o Hercules Robinson me rogoci ira na neimami daunivakasala ena veika era na tukuna vua, me vaka ni keimami nuitaki ira ka keimami gadreva ni na vuavuai vinaka na veivosaki oqo.”

A qai sainitaka tale toka na yaca­na e ra o Ratu Cakobau.

VAKAREWA NA KUILA

NEI BOLATAGANE

Ni sa qarava oti na itavi qo o Sir Hercules Robinson a qai kerea vei Ratu Cakobau me rau soko vata ena manua me sikovi kina eso na yasai Viti. Rau a qai vodo ena HMS Dido kei na HMS Pearl me rau soko yani i Vanuabalavu kei Vanualevu. Ni rau sa lesu tale mai Levuka sa qai mai vakarewa na kuila nei Bolata­gane ena ika10 ni Okotova, 1874.

O Adi Samanunu na wati Ratu Cakobau.
Veitaba: Digital Pasifik

Na Ratu Cakobau Memorial church e Bau

VAKACEGU MAI NA TUI VITI

O RATU CAKOBAU

Ni sa mai vakacegu ena nona itavi vaka Tui Viti o Ratu Cakobau, sa solia kina vua na matanitu e 1,500 na paudi dua na yabaki me nona peniseni. A soli talega vua me kena ikuri e dua na waqa vakalaca, na Victoria.

Ni sa lesu tale i Serene o Sir Her­cules Robinson eratou sa qai vodo vata kei Ratu Cakobau kei rau na luvena tagane, o Ratu Timoci kei Ratu Josefa, o Mr Milne na nona vunivola, kei na vica tale na itaukei. Era a soko yani na ilala oqo ena manua.

Nira yaco yani era lai vakaitiko­tiko sara ena vale ni kovana. E dua tiko na luvena lailai, a qai kacivi koya yani o tamana me rau lululu kei Ratu Cakobau. E voleka ni ciba na gone qo ena levu ni nona domob­ula, qai tukuna vei tamana, “Yal­ovinaka tukuna vei Ratu Cakobau me kua ni kani au, au na qai lululu vua.”

E rairai dau rogoca na gone qo na italanoa ni nona dau kana tamata o Ratu Cakobau, nanuma sara kina ni se kana tamata tikoga me yacova mai na gauna oya.

Ena dua tale na siga ni nodra­tou tiko mai Serene, a osooso tiko beka na kovana, a yali tale tu ga o Mr Milne na vunivola nei Ratu Ca­kobau, ratou a tiko vakataki ratou ga o Ratu Cakobau, Ratu Timoci, Ratu Josefa kei Koli e dua na kai Gau. Oti oqori a qai tukuna sara vei Koli o Ratu Cakobau me ratou vakamurisala tu mada me ratou sarasara. Ratou a mani lako sara i gaunisala levu.

Ni qai lesu yani ina vale ni kovana o Milne sa yali o Ratu Cakobau, a qai lai raici ratou sara i gaunisala, a katakatataki Koli sara ni kauti Ratu Cakobau tu va oya i gaunisala. Ia a qai vosa vei Milne o Ratu Ca­kobau a kaya,”A cava o katakatata­ki Koli kina? Keitou taubale wale tu ga. Ia o iko, neitou sa mai macawa rua tu qo, o se bera mada ni vakatu­bura e dua na keitou lovo!”

Ena nodratou tiko mai Serene era a lai kidavaki Ratu Cakobau yani na lewe ni lotu Wesele ena dua na kena vosa totoka. Na vosa qo a qai

volai sara vakamaqosa, ukutaki, vakawaqa vinaka qai lolomataki vua. A qai maroroya o Ratu Kada­vulevu na makubuna na ivola qo.

NA MISILA LEVU

A qai tadu lesu tale mai Viti na ila­kolako qo ena ika12 ni Janueri 1875. Nodratou lesu mai qo e sa tauvi ratou tiko mai kina mai Serene na misila.

Ni ratou sa kele mai Levuka a sega ni bau korotini na waqa ratou vodo mai kina, mani dewa kina na mis­ila e Viti, mate sara kina e rauta e 10,000 na itaukei.

E turaga vuku o Ratu Cakobau, qai dau tutaka na veiliutaki nei Perita­nia. E dau tokona sara vakalevu na cakacaka ni matanitu kei na lewa e tau baleti ira na itaukei, qai dau doka na nodra lewa na kovana era lesi mai Viti.

E turaga daucakacaka talega o Ratu Cakobau. E dina ni turaga levu, e sega ga ni vakuai koya mai na teitei me vaka ni dau taleitaka vakalevu na cakacaka ena nona iteitei. E levu sara na kau vuata e tea. Ena gauna tale ga oya e se sautu sara na vanua ena kakana. Ia e sega sara ni dua vei ratou na luvena se na makubuna me muria na we ni yavana. A maumau gona na ka kece e cakava kei na kakana e tea tu ena nona iteitei ena gauna sa bale kina.

A turaga gugumatua ena veika vakavuravura o Ratu Cakobau ena gauna se tawalotu kina, ia ni sa lotu, e tautauvata na nona gumatu­ataka na lotu kei na nodra vakalo­tutaki ni veivanua era se butobuto tu. E levu gona na nona ivalu ni lotu. Na valenilotu vatu e tiko mai Bau edaidai, yacana tiko na “Ca­kobau”, a tara ena nona lewa.

Ena ika10 ni Okotova 1881 a mai leqa kina na marama watina, o Adi Litia Samanunu, mani lewa kina o Ratu Cakobau me lai bulu ena dua na ibulubulu vou e Ucuinaceva, na delana volekata ga na nona itiko­tiko. A nona lewa tale ga mena qai bulu kina ni sa bale. Era qai bulu kece e kea o ira na luvena kei na makubuna. Ni sa leqa o Adi Litia sa mai dawai toka yani o Ratu Ca­kobau. A via vakawati tale ia e leqa ga ni sa qase sara.

SA BALE NA VUNIVALU

Ena imatai ni Veverueri, 1883, a mai bale kina o Ratu Cakobau ni sa qase sara, sa sikoa kece na drauni­uluna, sa rairai sivia na yabaki 80. A maroroi na yagona ena imatai ni Me, 1883 e Ucuinaceva.

Era a lai reguregu yani o Sir Wil­liam Des Voeux na kovana, o Misi Coseni, vica tale na vakailesilesi ni matanitu kei ira na turaga ni veiva­nua.

E vakayacori tale ga na veibulu vakaivalu, ra mai vakaitavi kina na kaimua ni manua ni Peritania na HMS Miranda kei ira na sotia itaukei, qai vana vaka21 na dakai ni manua me iotioti ni vakarokoroko e vakayacori vua.

Sa mai yala toka eke nai talanoa kei Ratu Cakobau kei na veika e kilai kina.

Ena macawa mai qo ena tabaki tiko kina na italanoa me baleti Suva Makawa

Na ivurevure ni tukutuku:

Tabacakacaka iTaukei

Feedback: lusiana.tuimaisala@fijisun.com.fj