Kevaka e sa mai soli vei au e dua na qele butuki meu teivaka ka meu rawata kina na noqu bula. Ia, e tiko e dua na leqa. Na qele oqo era sa dau taubale taka tu na tamata.

Na qele oqo esa ciciva tu na lori ka takosova tu na manumanu ena dua na gauna balavu sara. Meu na vuki­ca vakacava na qele butuki oqo me qele vinaka ka meu rawa ni rawata kina na noqu bula?

–Matai ni kalawa: Vaka bai taki na tikini qele oqo me sa cegu na kena butuki se takosovi.

–Karua ni kalawa: Me vaka ni sa bikai ka kaukauwa tu na qele ena kena butuki vakabalavu sana ga­drevi na misini vaka na “siviyara” me cukiraka

–Katolu ni kalawa: Mena sui ena wai ka vaka maniwa taki. Ka Va ni Kalawa: Tei sara na Sorenikau me rawa kina na bula

E vuku na noda i Vakabula ena nona mai vakayagataka na vosa vakaibalebale oqo kana rawarawa sara vei keda na dau vakayagataki qele meda semata vata kei na bula vaka vakasama.

Na sorenikau koya me qai tei ena qele oqo ena bula ga kevaka e tu vakavinaka tu na qele me ciqoma. Kevaka e kaukauwa tu na qele, ena sega ni bula vinaka na sorenikau.

Na qele oqo sai koya na noda vakasama se na noda “mindset”. Na sorenikau sai koya na vaka­nananu vinaka se na “ideas” Ni rau sota donu na qele kei na sorenikau e teivaki kina ena kauta ga mai na vinaka. Ka vaka kina ni rau sota na itovo ni vakasama vinaka “mind­set” kei na vakanananu uasivi “ide­as” ena vuabale na veika e basika. E mai leqa tiko ga ni se vavaku ka kaukauwa tu na qele koya me bula kina na vakanananu oqo.

Nida vakananuma na qele butuki, qo e dua na tiki ni qele era sa va­kayagataka tu na tamata me nodra gaunisala. E sa sega soti sara tu ni rokovi ka sa nanumi tu ni na sega ni rawa mai kina e dua na ka vina­ka.

Eda raica tu ena veisiga eso na veiwekani era dau butuki tu ena noda vei koro. Na gauna era se gone lailai kina era dau vakalolomataki. Nira tiko e koronivuli era dau lako curuma na veivakatotogani. Lako tu ga mai e dua mai sabaka tu na nodra qavokavoka.

Ni ra sa tubu cake mai mera tama­ta bula, sa sega ni vua rawa e dua na ka vinaka ena nodra bula me vaka ni sa vavaku tu na qele ni nodra vakasama. Sa sega ni dua na ka e bula rawa kina. Sa tu na sorenikau vinaka ia na qele e se leqa tu. Ia, ke­vaka e sega ni tu vinaka tu na qele ni noda vakasama, me na qai mai bula vakacava na vakanananu se na “idea” koya?

Me vaka ga na kena vukici na qele butuki koya, meda sa raica na vei kalawa eso me vukici kina na mona se na qavokavoka butuki me vina­ka.

MATAI NI KALAWA : DURI NA BAI

Na cava na kena i balebale qo?

“Boundaries” na kena vosa vaka peretania. Nida vakaduria e dua na bai, sa kenai balebale nida sa sega ni vakatara me butuki tiko na qele ni noda bula. Eda sa vakatabuya meda beci, raici sobu, kalawaci se veiwalitaki vakaca. E tikina bibi toka na tikina oqo. Na noda sa duri meda vueta na noda i lakolako.

Nida qai mai raica ni rua ga na ka e dau mai yaco ena gauna ra dau mai vaduria kina na bai ni nodra bula na veiwekani era sa butuki tu mai vakabalavu.

-Dua na wase ni veiwekani era na mai kere veivosoti ena vuku ni nodra veibutuki tiko. Era na kaya na vosa me vaka, “isa vosoti keima­mi! Keimami nanuma ni sa “nor­mal” tu vei iko na neimami dau vei­wali taki iko. Keimami nanuma ni sa “normal” tu vei iko na neimami dau butuki iko tiko baleta nio dau dredre tu ga ka dau ciqoma tu na neimami dau vakatotogani iko. Keimami sa raica oqo ena nomu va­duria na nomu bai nio sega ni talei­taka na veika keimami dau cakava tiko. Sa na cegu nikua na neimami dau butuki iko tiko ena veiwali kei na veivatotogani” Oqo o ira na wekamu dina ka ra na rokova na nomu vakaduri bai.

-Na i karua ni wase ni veiwekani era na qai sevaki iko sara vaka­levu baleta na gauna era dau bu­tuki iko tiko kina, era nakita sara tu ga vakavinaka na nodra butuki iko tu. Era na kaya, “Ocei o iko mo vakaduri bai?! Tamata lailai sega na kemu yaga. Kauta laivi na bai! Iko sega ni lewa e dua na ka!” O ira oqo era sega ni wekamu dina ka butobuto tu na nodra rai. O iko mo vakaduria ga na bai ka mo ciqoma nio na sega ni veisautaka rawa na nodra vakanananu. Varaitaka ga vei ira ni sa oti na gauna mo butuki kina.

KARUA NI KALAWA : CUKIRAKI NA QELE BUTUKI

Ni sa vakabai oti na nomu qele, sa qai gauna me kau mai kina na misi­ni se siviyara me mai vakamalumu taka na qele. Na cava na siviyara oqo koya me mai vukica na qele kaukauwa sa butuki tu ena noda qele ni vakanananu.

Na kenai balebale qo, meda torovi ira yani na veiwekani era kena dau ena kena cukiraki na vakasama. O ira beka na daunivakasala (counse­lors) se so na wekada e da kila nira na vukei keda ka ra na maroroi keda.

“We need outside help” O keda na iTaukei e dau dredre tu meda vei­waseitaka na veika titobu baleti keda. Ia, kevaka eda gadreva dina me yaco na veisau sa dodonu meda veiwaseitaka baleta me rawa ni cukiraki kina na qele ni noda vaka­nananu.

KATOLU NI KALAWA: SUI ENA WAI KA VAKA MANIWATAKI.

Na wai kei na maniwa sai koya na veika vinaka e gadreva na qele. Ena noda bula na vakasama oqo sa du­sia na veika eda vakania ena noda mona. Na ivola eda wilika, na po­rokaramu eda sarava ena monaliva­liva. Na vunau eda dau vakarogoca. Na veika oqo e vakabulabulataka na noda vakasama. Nida vakaya­cora na veika oqo eda vakamaniwa taka tiko kina na noda vakasama.

KA VA NI KALAWA: TEI NA SORENIKAU

Sa tu vakarau na qele me ciqoma ka bucina na soreni kau. Na noda Kalou e solia tiko mai na sorenikau se na ideas ena veisiga. Ia, oqo ni sa vukici na qele butuki me sa qele vinaka, sa na rawarawa sara me bula vinaka na vunikau me rawa ni vakavure bula vinaka ena noda vanua ko Viti.

Sa ka bibi dina na noda taqomaka ka varautaka vinaka na qele ni noda itovo ni vakasama. Sa tu vaka­rau tu na vei sorenikau vinaka, ia kevaka e sega tu ni taucoko na qele ena sega ni tubu rawa.

Esa na vinaka meda vakaduria na bai ka meda kua ni butuki mai vei ira na wekada. E vakatautaki sara­ga kina na noda vuavuai vinaka ena veisiga ni mataka.

ENA QAI TOMANI TALE ENA MACAWA KA TU MAI

-Ko Aisea Vakaceguvinaka Volavola e cavutu mai ena koro ko Sinuvaca, Koro, Lomaiviti. Esa yabaki 32.

-E dau vakasala vei ira na itabagone, ka rauta ni 49 na udolu na lewenivanua era dau vakamuria na nona porokaramu ena monalivaliva (Facebook) ka vaka­tokai tiko Nai Takitaki Lailai.

-E rawata nona Bachelors Science De­gree mai USP, ka rawata talega e dua na Certificate of Environmental Protection & Sustainability mai na University of Ne­gev, Israel.

-E dau sureti talega mai na vei kabani me laki vosa ena nodra vanua ni caka­caka.

-E teitei tiko mai Sinuvaca, ka sa vola rawa e 6 na nona ivola (e-books) na “Nai Takitaki Lailai”

-E vakaitikotiko mai Wailoaloa, Nadi ka vaka kina ena nona koro mai Sinuvaca.

Story By: Aisea Volavola

Feedback: avolavola91@gmail.com