Esa vo ga oqo e tolu na macawa mena dolavi tale kina na Bose Levu Vakaturaga (BLV), mai Bau. E se bera ni dua na veivakadeitaki e gole mai ena Tabacakacaka iTaukei me baleti ira na veimata era na lewena na BLV. Na yasana ga ko Tailevu esa vakadeitaki oti.

Ia, me vaka ni sa toso totolo sara tiko na liga ni kaloko, e levu sara na wekada era sa solia tiko mai na nodra nanuma, ena veika e rawa ni vakayacori ena siga tolu ni BLV ka na dolavi tiko ena i ka 23 ni siga ni vula ko Me.

E toka oqori era na nona nanuma ko Yudah Wakolo, ena veika e rawa ni caka se vakayacori ena yanuyanu ko Bau ena gauna ni BLV. Ko Wakolo e cavutu mai ena koro ko Mavana,Vanuabalavu, Lau.

Mera digitaki eso mera yadravi ira na vulagi era gole yani ki Bau me tekivu mai ena Bau Landing.

NA CAVA NA NOMUNI NANUMA ENA KENA SA VAKALESUI TALE MAI OQO NA BLV? 

Au vakavinakavinaka kina matanitu cokovata nei Sitiveni Rabuka ni ratou vakasuka lesu mai na ulu ni noda veiliutaki na iTaukei ni vanua ko Viti ni oti e 16 na yabaki.

Na BLV qai mai vakalawataki ga ena matanitu Koloni. Ni se bera oya era dau veiliutaki tu ga e Viti o ira na noda turaga kei na nodra dau sota ka vakatulewa ena noda qaravi na iTaukei.

Ena nodra rai yawa na veiliutaki ena Koloni era mai vakalawataka kina ka vakatoka me ‘Great Council of Chiefs’ ena nodra ririko ni na yaco mai na gauna eda na mai bula veicurumaki kei ira na vulagi ka na vuna na noda na mai vakadrukai. Ni o ira na vulagi era yaco mai Viti ena gauna koya era vuli vinaka ka vakailavo. Era kauta talega mai na nodra tamata cakacaka ka’ra mai vakailavo talega. Oi keda na iTaukei eda bula tuga vakavanua o ira noda qase ena gauna koya.

Ni da vakararamataki mai ena vuli kei na rawa ilavo era sa siviti keda sara na vulagi eda mai bula veicurumaki vata.

Na gauna a mai kau tani kina na BLV era mai vutuniyau vakaveitalia na vulagi ena gaunisala butobuto kei na lawaki ca.

Na vilavila-i-revo ke rawa talega ni vakayacori ena siga ni Bose Levu Vakaturaga mera raica na vulagi kei na saravanua era na tiko kina.

CAVA NOMUNI RAI ENA KENA DAU CICIVAKI TU NA BLV E LIU, ERA CAKAVA VINAKA TIKO NA NODRA ITAVI? 

E vinaka dina na veiliutaki vaka turaga, e vakavoui, baleta ni ra na raica na noda tagi na iTaukei kei Viti ka vakaberai mai na noda toso va kawa tamata ena vuravura ni veivakatorocaketaki vakapolitiki kei na bisinisi.

Na ‘iTaukei Affairs Act’ e vakalawataka tu na noda matanitu na iTaukei ka sega ga ni dau vakaukauwataki me rawata mai na veivakatorocaketaki va kawa tamata e dodonu meda sa liu tu kina nida iTaukei ni vanua ko Viti. Ko ira noda turaga era soli keda ki Peretania meda maroroi kina ka vakasukai tale mai vei ira na noda vanua lomani ko Viti.

Me vakaraitaki na keda kakana dina na iTaukei ena siga ni Bose Levu Vakaturaga me ra raica na saravanua.

NA CAVA NA NOMUNI NANUMA ME NODRA ITAVI NA LEWE NI BLV KOYA ERA SA VAKARAU DIGITAKI QO? 

Mera domoda na kawa iTaukei ni vanua ko Viti ka volai tu ena Vola ni Kawa Bula (VKB) kina Seneti kei na Palimedi ena kena ririkotaki ni da na vuaviritaki vaka politiki ena nodra mai sugumatua na vei vulagi era mai lomani e Viti.

E tiko na noda dodonu ena “UN Convention 1969 Indigenous Rights”. Ko ira na vulagi era mai lomani tu e Viti era ‘indigenous’ talega ka’ra iTaukei talega ni veimatanitu era cavu tu mai kina.

E sega ni dodonu mera tautauvata kei keda na iTaukei ena rawa ka. Sa dodonu kina meda duri vakakauwa ena BLV ka cakacakataki keda yani kina solesolevaki vaka bisinisi se iTaukei Cooperative Trust ka meda ‘share’ kece kina na iTaukei ka volai ena VKB.

A mai tauyavu kina na Fijian Holdings baleta na vakasama vata oqo a qai mai leqa toka ga e ligada ga noda iTaukei vuku sega ni da rawa ka kina vaka kawa tamata ka vica ga era vutuniyau kina.

Mera vakayacori na vei meke kece vaka Viti eda dau kilai tani kina na kawa iTaukei.

NA CAVA ESO NA KA ONI NANUMA E DODONU ME NA VAKAYACORI ENA LOMA NI BOSE SIGA TOLU OQO? 

E rui cecere dina e ka va Kalou na kena laki caka ki Bau na tekivu vou ni BLV vakavoi or ‘Morden GCC settings’.

Na Presidedi e dodonu me vakadonua na GCC, Na mataivalu e dodonu me mataivalu ni turaga ka maroroi keda na iTaukei ni vanua kei ira noda turaga veiliutaki kei ira na veimata-tamata eda bula veicurumaki tu nikua.

• Au vakabauta na caka ni BLV mai Bau me salavata kei na noda maketetaka tiko noda vanua vei ira na saravanua baleta nai lavo levu duadua e rawata ko Viti ena veiyabaki e rawa tiko mai ena saravanua.
• E dua tiko na tiki levu ni kena maketaki o Viti na iTaukei ni otela oya sai koya na noda veivakamarautaki vakavanua, kakana vaka Viti kei na veisoqo vakaturaga se yaqona vakaturaga kei na noda isulusulu makawa. Oqo saraga me ra vakaraitaki kece ena soqo ni BLV mai Bau, se “a Fijian Tourist Village model”
• Ena loma ni tolu na siga mera na sureti kina na lewe kece ni Palimedi ka vakaitavi vaka levu na liuliu ni matanitu me dolava, o ira na vei mata ni matanitu (diplomatic cop), so na yaca rogolevu (dignitaries), ira na saravanua era tiko ena vei otela e Viti era na donuya mai na gauna talei oqo, ira na vei bisinisi lelevu, kei ira na dui kaikai era tu oqo e Viti.
• Me ra na sureti na vei bisinisi lelevu mera cau mai ka vakailavotaka na vei ka era rawa ni ra solia kina tolu na siga ni BLV.
• Me ra yadra (security) na qumu loaloa vakaviti tekivu mai na Bau landing so era tu na boto e wai me yadravi ira tu na veilakoyaki ena tolu na siga qo.
• E lomai Bau mera tu kina na yadra vakaviti qo kei ira na veiqaravi vaka e dau vakayacori tu ena noda vei otela.
• Me lagati tu na vei sere vakavanua vakaciriloloma “KO BAU na YANUYANU’ kei na vei sere makawa kei Viti mera kidavaki kina nira sa tadu tiko yani ena waqa ki Bau. Me lagati na ‘ISA ISA VULAGI LASA DINA’ vei ira na veilawalawa kece era sa lesu tale tiko mai ni oti nodra saravanua ki Bau.
• Me dola vakalailai na vei vakatatabu vaka Viti me sotava na noda inaki bibi mera bacani ko ira na saravanua ena soqo lagilagi oqo. Me caka na lotu kei na vei sere vaka lotu kua kina na qiriqiri ena vei siga.
• Caka tikoga na vuli kara vaka sulu ni vuli vinaka na gone vuli me ra meke talega.
• Na vale ni Lotu me tawa tiko ga ena masumasu ,na vilavilai revo me caka ena dua na yasana, na sautabu me vakatarai mera laki sikova na saravanua kei na vei mata meke kece vakaviti me ra na tuvani vaka vinaka.
• Me ra lewena na vei komiti ni soqo kece na mata mai na Tabacakacaka iTaukei, Tabacakacaka ni Saravanua kei na Tabacakacaka ni Veivoli se so tale na tabana me qarauni me caka vakavinaka me rawa nida maketetaka vinaka kina na veika eda kilai tani kina.
• Nai sulusulu vei keda na iTaukei se ko ira na veimata tamata ka tu e Viti me Bula ‘dress ware’ kece ka vakavo ko ira na turaga na lewe ni Bose me ra ‘three piece’. O ira na vei sulusulu liku vakaviti kei na salusalu mera na tokari vei ira na vulagi kece era siko yani ki Bau. Salusalu dua se rua na matana se vono ena kena veimataqali senikau. Sulu vakataga vei keda ga na iTaukei ka dola mera dui dara ga nodra isulu vinka na vulagi. Ka dola na nodra isulusulu ga ni draki katakata na saravanua.
• nMena caka tiko ena veisiga na veiqaravi vakavanua me laki saravi. Na sere me lagati ga kua na iyaya ni qirirqiri rogo lelevu livaliva, vica vata tu na vei matasere vakaviti.
• Ena via sivia tiko nai lavo (budget), ia mera na veivuke mai na tolu na matanitu vanua, Kubuna, Burebasaga kei na Tovata, ka vakauasivi na vei bisinisi lelevu era a lomani mai vei ira noda turaga sa bale ena veiyabaki sa oti.
• Na vei yaya vakaviti (artifacts) vakaitaukei kei na Museum mera na laki vakaraitaki kina. Na veivatunuloa lalai me tara ena rara vei ira na vei bisinisi vakauasivi na vei otela mera maketetaki ira kina. Me tiko o ira na dau ni veivakasarasarataki (tour guide) mera na vakasarasarataki vaka vinaka na saravanua e Viti kei ira na gole mai valagi.
• Na vei vale kece e tiko e bati ni gaunisala sivita na wavu mai Nausori ka yaco yani kina Bau landing ka vaka kina mai Bau me ra na boro vakavinaka ka koti na vei bati ni gaunisala ka voleka kina gaunisala levu.
• Me ukutaki vinaka na Bau landing kei na yanuyanu o Bau
• Na vale ni Lotu mena tawa tuga ena masumasu me kua ni lala baleta era na sikova talega na tourist.
• Me na katoni vakavinaka ena ‘Live TV’ ka katoni na kenai yaloyalo yavala me na rawarawa kina na kena makete taki ko Viti ena veiyasai vuravura. Me dua tiko na vakamacala vinaka vaka viti ka vakavalagi (sub-title) ena katokatoni vei iratou na ‘Information Department’ kei na Tabacakacaka iTaukei.
• Vakayacori tiko ga na BLV ka vakatarai mera lai sikovi vei ira na tourist ena gauna kece ni nodra vakacagicagi.
• Na nodra maroroi na saravanua kei na nodra vakalasai e rui ka bibi, o ira na veivatunuloa vakaviti me tu ga kina na kakana vakaviti ka me volitaki talega.
• Me dua nai lawalawa ni tomi benu mera sa wavoki tu ga baleta me kua ni vakaosooso na veikava ni benu.
• Me caka ena veiyabaki na BLV ka me veitokiyaki ena veiyasana e 14.

Feedback: lusiana.tuimaisala@fijisun.com.fj