'Siga Rarama': Lesu Kina Qele, Valuta Na Bula Dravudravua

Na vei leqa eso esa tara tu oqo na noda vanua, e sa dodonu me da lesu tale ena kena qaravi vinaka na qele.

E dodonu meda vakaraitaki vinaka tiko na qase vei ira na luveda ka vaka kina vei ira na gone era biu vuli dole mai, ni wali ni leqa e tiko ga ena qele.

Ni’da sa vakayagataka vinaka na qele ena walia na bula dravudravua.

E veibolei tiko vei keda ena macawa oqo ko Kavaia Nayacarogo ena koro o Natua mai Seaqaqa.

Esa yabaki 51 ko Kavaia, e lisitaka tiko e 39 na eka ena nodratou qele vaka mataqali o Devo me vakaduri bisinisi kina.

E ono na luvena ka ratou sa veivuke sara tiko ena kena cicivaki na nodratou bisinisi ni vuvale.

Ni wilika na nona italanoa.

Oqori na nodratou isevu ni meleni vakavuvale ko Kavaia Nayacarogo ka sa tekivu volitaki tiko ena makete. E ratou lisitaka tiko vakavuvale na qele ni nodratou mataqali o Devo ena koro o Natua mai Seaqaqa.

NA GAUNA CAVA E TEKIVU KINA NA NOMUNI LISI?

A tekivu na neitou vakayagataka na qele ni oti na nodra veisiko mai na Tabacakacaka ni Qele Maroroi e na Veverueri ni yabaki sa oti.

Oqo e na vuku tikoga ni veivakararamataki ena kena vakayagataki tale na qele ni sa voleka tiko na gauna me sa na oti kina na lisi, me vaka ni oti tiko e na vula ko Janueri e na yabaki 2025.

ESO NA VEIVAKATOROCAKETAKI A VAKAYACORI TU E LIU ENA QELE LISI NI MATAKAQALI?

E sega, a vakayacori na veivakararamataki mai vei iratou na Tabana ni Qele Maroroi ka sagai me caka kina e dua na ‘project’ ni mataqali ka qai laurai ni levu na duidui e tiko e na loma ni mataqali  ka sa mani sega ni vakavotukanataki kina na ‘project’ ka dodonu me vakayacori kina.

Ni oti ga mai o ya, au sa ma ni veitaratara ga vei iratou na Tabana ni Qele Maroroi ka’u kerea vei iratou ni sa tu vakarau na noqu vuvale me keitou sa vakayagataka e so na veika ni veivakararamataki me baleta na kena vakayagataki na qele kei na kena vakayagataki saraga na tiki ni qele me keitou lisitaka me caka kina na veivakatorocaketaki ni matavuvale (commercial farming).

Au sa mani navunavuci sara kina me vaka ni dua na tiki ni qele a‘tendered’ taka na Fiji Development Bank ka keitou sa kerea me keitou sauma na dinau makawa ka taura na tiki ni qele o ya me keitou vakayagataka.

Na gauna keitou sa tara kina na qele keitou sa dabe saraga vakamatavuvale keitou sa veitalanoa me keitou sa tekivutaka mada na veika lalai keitou sa mai vakararamataki kina.

E VICA NA EKA NA QELE O DOU A LISITAKA E NA MATAQALI?

Keitou a lisitaka tiko e 39 na eka, mai kea keitou sa qai vidavida na qele me ca ka kina na teitei.

E na matai ni neitou sasaga keitou a siviyarataka e 4.5 na eka ka sa vei meleni tu qo ka keitou vakayagataka e ono veimama na kava ni meleni keitou teivaka e na vula ko Tiseba ni yabaki sa oti.

E dua tale na neitou lisi e tiko voleka ga e na vei meleni qo ka rauta toka ni rua se tolu na kilomita.

E na vanua ya keitou a teivaka kina na yaqona kei na uvi e na yabaki sa oti, na ginger keitou a teivaka e na macawa sa oti me itei e na yabaki mai qo ka vaka kina na loga ni veitavioka.

E rauta ni 395 na neitou (tenant’s) ni tei dovu (sugarcane farmer) ka sa vo ga e lima na pasede me ra vakavoutaki.

O CEI SOTI E RA VEIVUKE E NA KENA CICIVAKI NA NOMUNI TEITEI?

Keitou a vakayagataka sara tikoga vakavuvale na tiki ni qele oqo ka keitou cicivaka sara tikoga ka veivuke tale tikoga vei keitou e dua na veiwatini ka rau vaqara qele tu ga mai.

Au mani solia vei rau e dua na tiki ni qele, ka rau sa kerea me keitou sa veivuketaka vata na qarava na iteitei.

E dua na veivakakurabuitaki e yaco, e na gauna sara ga keitou tei meleni kina, keitou a mani biuta tiko e na neitou vatavata e na mona livaliva na ‘Devo Produce’ ka ma ni raica sara mai e dua na marama ni Naitasiri ka tu sara mai Santa Rosa,Califonia, ka sa uqeta na yalona me vula mai oqo me sa na vakauta mai e dua na sau veimama ni (tractor).

Esa ka levu na noqu vakavinavinaka vua ka’u sa solia talega e dua na tiki ni qele me nona.

Io, e neitou ituvatuva tiko vakaveitamani e na gauna me sa volitaki kina na meleni qo ka me matai ni ka me keitou na volia na neitou ‘tractor’.

E VOLI VAKACAVA NA NOMUNI TOLILI NI VEILAKOYAKI I NA ITEITEI?

Keitou tekivu toka ga ena yabakisa oti ka so na ilavo lalai keitou a maroroya tu mai ka keitou volia rawa kina e dua na neitou Land Cruizer e na neitou ilavo ni lisi vakaveitamani.

Keitou sa maroroya saraga ka keitou mani rawata kina e $45,000 ka lako vata e na nona tara na luvequ e dua na nona ilavo ni lisi me vaka ni sa yacova na yabaki 18 ka sa qai veivuke vakalevu sara e na kena siviyara na qele, voli na tei ni meleni kei na voli ni lori mai Lautoka.

NA CAVA SOTI NA VEIKA KEMUNI TEIVAKA E NA NOMUNI TEITEI?

Ena gauna sara qo e sa matua tiko na meleni ka sa volitaki tiko ena makete, keitou a tei uvi, tavioka, ginger kei na so tale baleta me rawa ni vakayagataki kina na qele e ra se lala tu.

MAI NA VEIKA KEMUNI NA RAWATA OQORI E NA VOLITAKI MELENI, NA ITUVATUVA CAVA SA KOTO MO NI NA VAKAYAGATAKA KINA?

E sa tiko na vakanananu ka’u sa raica mai na kena makete e na yabaki sa oti.

Na ilavo e na rawati mai au na biuta tale kina na farm me voli tale kina e so na itei kei na kena cuki ka siviyara tale na vanua ka lala tu ka keitou sa vakavakarau tale tiko yani e na karua ni tuvatuva kei na vo ni ilavo me lako kina na sausaumi ni lori vei Home and Living.

NA CAVA NA NOMUNI TUVATUVA E NA LIMA NA YABAKI MAI OQO?

Sa noqu ituvatuva tiko meu na vakarabailevutaka na noqu iteitei kina dua tale na kena vakatagedegede ka me rawa niu dau volivolitaki talega vei ira na vaka bisinisi e na noda vanua ka meu na ladeva talega na (commercial business).

Na noqu tuvatuva tikoga o au meu vakayagataki qele me veivuke e na noqu sausaumi ka meu ladeva tale yani e so na bisinisi me vaka meu vakaduria e so na vale me redetaki me vaka ni sa levu tiko na tamata cakacaka e Seaqaqa.

Au raica tiko ni ilavo rawarawa duadua me da vakayacora e na vale.

Tuvatuva kece oya meu na rawata kevaka sa matua na dovu kei na kakana draudrau me tiko tale e dua na kena isosomi me rawa ni vukea na sausaumi ni lori.

TIKO E SO NA DREDRE O NI SOTAVA?

E dua na leqa levu e dau tarai keimami tiko na tauri ilavo ni lisi ka dau vakavuna tu na neimami vakawelewele, tu na qele ia keimami sa wele ga e na nodra buno tale e so.

Eso vei keimami e na gauna qo sa wele tu ga e na tauri lavo ni lisi ka so na gauna keimai sa vakasosataka tale na Tabana ni Qele Maroroi, ka sega ni tadola kina na neimai rai ni ilavo levu ga ka tiko e na qele ka vakabibi ni keimami itaukei ga ni qele.

NOMUNI VAKASALA ENA VAKAYAGATAKI QELE?

Na noqu vakasala ga me vaka ni da sa donumaka tu oqo e dua na gauna dredre au sa kerea me da suka lesu tale e na kena qaravi na tiki ni qele lala ka tu e yasada me rawa ni valuta kina na bula dravudravua kei na bula ni kerekere ka dau yaco tu vei keda na itaukei.

Sa dodonu talega vei keda na qase me da vakaraitaka vinaka tiko vei ira na itabagone e ra biu vuli dole mai na yaga ni vakayagataki qele kei na kena vinaka me rawa ni vakaogai ira kina.

Au bolei ira tiko na noqu icaba e na gauna oqo ni o Seaqaqa e levu na tiki ni qele e ra lala tu, ia niu sa vakayacora qo e dua na cavui kalawa me vaka niu liutaka tiko na mataqali, au sa cava e dua na cavuikalawa me ra raica tiko ka vakauqeta na yalodra me ra vakamuria talega mai na vanua au sa mai yacova tu oqo.

Kevaka e ra sa rawata na Idia na teitei, e da rawa ni rawata talega na kawa itaukei me da vakadinata sara kina ni da itaukei ni qele dina.

Vakataro: salaseini.guniyaga@fijisun.com.fj